Je deed meer dan zes jaar onderzoek naar noordelijke koffiebranderijen, wat dreef jou?
“Dat is heel organisch gegaan. Ik werk als conservator bij museum Het Behouden Blik in Uithuizermeeden. Daar richten wij ons op het verzamelen van curiosa en blik van Nederlandse merken, hoofdzakelijk koffie, thee en cacao. In de loop van de jaren kregen wij steeds meer koffieblikken binnen, ook van bedrijven die wij nog nooit eerder hadden gezien. Het oudste blik was van 1753. Dit maakte ons heel nieuwsgierig en dus volgde er een onderzoek. De focus lag op de noordelijke regio’s omdat het anders een te groot onderzoek zou zijn. Ook ontdekten we dat Groningers heel veel met de Friezen werkten, vandaar dat we beide hebben onderzocht.”
“Sommige spullen hadden al jaren geen daglicht meer gezien.”
Hoe zijn jullie aan al het oude blik gekomen?
“In feite ben je grotendeels afhankelijk van mensen die nog oude spullen in huis hebben liggen. Sommige spullen hadden al jaren geen daglicht meer gezien. Soms ligt er nog oud blik op zolder of in de garage en brengen mensen dat bij ons. Vele bijzondere verhalen komen zo aan de oppervlakte. Zo kwam er eens een vrouw in het museum die wist te vertellen dat haar familie vroeger een koffiebranderij had. Via deze vrouw konden we weer aan nieuwe informatie komen.”
Wanneer verdween het koffieblik en waarom?
"De koffieblikken, maar ook de bruine puntzakjes waarin de koffie werd verkocht, waren altijd het reclamemiddel van de winkel geweest. Rond 1910/1920 gingen de bruine puntzakjes weg en ging de winkelier zelf verpakken. Deze verpakkingen stapelden makkelijker in mooie rechthoekige blikken, waar tevens het logo van de winkel op stond. Deze methode werd tot de jaren 50 gehanteerd. Met de komst van de zelfbedieningswinkel veranderde alles. Voorheen werd de koffie uitgekozen door de kruidenier en kreeg de klant altijd een bestelling op maat. Nu moest de verpakking het zonder de kruidenier doen en op eigen kracht staan.”
“Koffiepunten sparen hoort zo bij onze cultuur dat je eigenlijk vergeet dat het reclame is.”
Wanneer werd er voor het eerst reclame gemaakt en hoe had dit effect op de verpakking?
“Vanaf de jaren 50 werd er voor het eerst reclame gemaakt. De stelling was altijd heel calvinistisch geweest, het product (koffie in dit geval) moet het op eigen kracht doen. Met de komst van de reclame op de televisie in 1965 werd de doelgroep groter. Er kwamen advertenties in tijdschriften en kranten en mensen konden sparen om spulletjes te winnen. Het artistieke en ambachtelijke koffieblik – dat ook nog eens duurzaam in gebruik was – transformeerde langzamerhand naar een kleinverpakking die huisvrouwen moest aanspreken. Het is een transformatie die heel veel zegt over onze samenleving. Verpakkingen werden minder artistiek, moesten eenvoudig in gebruik zijn en vervangbaar.”
Wat wil je met deze expositie aan mensen meegeven?
“Deze expositie vertelt ons hoe onze samenleving is veranderd. Het gaat er niet per se om dat je moet blijven hangen in nostalgie, je moet het verleden plaatsen binnen de context en binnen een sociaal economisch kader. Het bewaren van spullen is dan ook van groot belang omdat de spullen ons vertellen wie wij zijn.”
Moeten we dan alles bewaren?
“Nee, je moet niet alles willen bewaren, want het zoeken maakt het museumwerk spannend. Toch is het cruciaal dat we spullen van vroeger terugvinden, want het is een spiegel van onze samenleving. Ik heb mensen in het museum verbaasd horen zeggen dat ze dezelfde kopjes in hun keukenkast hebben staan. Kopjes die vroeger zijn gespaard met koffiepunten. Het hoort zo bij onze cultuur dat je eigenlijk vergeet dat het reclame is.”
Koffie, vers(ch) gebrand! is tot en met 12 november te zien in het Noordelijk Scheepvaartmuseum in Groningen. Carin van de Wal is elke vrijdagmiddag tussen 14.00 en 16.00 uur bij de expositie aanwezig met aanvullende verhalen bij de tentoonstelling.
Tekst: Frieda de Witte
Beeld: Lisa Jasperina Bommerson